بررسی وضعیت خطاهای مصرف دارو در سالمندان بیسواد و کم سواد مصرف کننده همزمان چند دارو و تبیین دلایل مرتبط با آن و ارائه راهکار: یک مطالعه ترکیبی توضیحی متوالی
Abstract
مقدمه: تغییرات مرتبط با سن سالمندان را مستعد ابتلا به بیماری های مزمن چندگانه و به دنبال آن افزایش تعداد داروهای مصرفی می کند. مصرف همزمان چند دارو سالمندان را در معرض خطاهای دارویی بیشتر قرار می دهد. در این بین، سالمندان بیسواد و کم سواد مشکلات بیشتری با مصرف داروهای خود دارند. خطاهای دارویی یک نگرانی عمده برای نظامهای بهداشتی محسوب میشوند چراکه میتوانند ایمنی و سلامت بیمار را تحت تاثیر قرار دهند.
اهداف: هدف از مطالعه حاضر تعیین وضعیت خطاهای مصرف دارو در سالمندان بیسواد و کم سواد مصرف کننده همزمان چند دارو و تبیین دلایل مرتبط با آن و ارائه راهکار بود.
روش کار: این پژوهش یک مطالعه ترکیبی توضیحی متوالی بود که در سه مرحله در مراکز بهداشتی درمانی شهر تبریز در سال 1401انجام گرفت. در مرحله اول ابتدا با مرور سریع متون چک لیست خطاهای دارویی طراحی گردید. سپس یک مطالعه مقطعی با همکاری 276 سالمند برای شناسایی فراوانی خطاهای دارویی و شناسایی خطاهای دارویی شایع در طی شش ماه اخیر انجام شد. در مرحله دوم با استفاده از یک مطالعه کیفی تجارب 31 نفر از سالمندان، داروسازان، پزشکان و مراقبین (مراقبین غیررسمی) در خصوص علل اولیه خطاهای دارویی گردآوری شد. در مرحله سوم با استفاده از رویکرد تحلیل ریشه ای علت در قالب تکنیک گروه اسمی علل ریشه ای خطاهای دارویی با ادغام نتایج مراحل کمی و کیفی شناسایی شد و در نهایت راهکارهای متناظر با خطاهای دارویی ارائه گردید.
نتایج: میانگین سنی شرکت کنندگان در مرحله کمی 5/69 سال (60 الی 86) بود. نتایج مرحله مقطعی نشان داد که فراوانی خطاهای دارویی در طی شش ماه گذشته 2/69% بود. پنج خطای دارویی شایع در بین شرکت کنندگان فراموشی مصرف دارو، عدم رعایت شرایط مصرف صحیح دارو به همراه غذا، مصرف دارو در زمان نامناسب، مصرف دارو با دوز کم و دوز زیاد بود. علل خطاهای دارویی در مرحله دوم طی مصاحبه های کیفی در قالب 7 طبقه شامل 26 زیرطبقه دسته بندی شد. طبقات اصلی شناسایی شده شامل تغییرات جسمی و روانیِ وابسته به سن، ضعف خود مدیریتی در مصرف دارو، باورهای بازدارنده مصرف صحیح دارو، فقدان استقلال عملکردی، نقصان آموزش و ارتباط موثر، ناکارآمدی نظام بهداشتی و چالش تولید، عرضه، و تقاضای دارو بودند. در مرحله سوم، با استفاده از رویکرد تحلیل ریشه ای علتدر ترکیب و ادغام مراحل قبلی و طی دور اول تکنیک گروه اسمی، 95 علت ریشه ای خطا شناسایی و اولویت بندی شد، بدنبال آن 46 علت ریشه ای اولویت دار با نظرات اعضای گروه انتخاب گردید. از جمله علل ریشه ای شناسایی شده شامل عدم آشنایی پزشکان با دستورالعمل های دارونویسی سالمندان، دریافت آموزش ناکافی، سواد سلامت پایین جامعه، عدم وجود نظام مراقبتی حمایت کننده از سالمندان، دغدغه های زندگی مراقب، عدم آموزش کافی مراقب، خلاء در برنامه درسی پزشکی و داروسازی، شرایط اقتصادی نابسامان، فقدان سامانه یکپارچه سوابق بیمار، بی توجهی به دوستدار سالمند بودن در طراحی بسته بندی داروها توسط شرکت های دارویی و عدم آشنایی دارویار با وظایف قانونی بود. در نهایت طی دور دوم تکنیک گروه اسمی راهکارهای متناظر با علل ریشه ای اولویت دار ارائه شد.
نتیجه گیری: علی رغم اینکه خطاهای دارویی توسط سالمند در منزل و توسط خود فرد رخ می دهند، اما علت اصلی زمینه ساز ایجاد این خطاها را باید در جایی خارج از خانه سالمند جستجو کرد. عللی که نه تنها خود سالمند بلکه مجموعه ای از افراد، سازمان ها و حتی رویه های نادرست در ایجاد آن دخیل اند. خطاهای دارویی تحت تاثیر چندین عامل قرار دارند. بر این اساس، هیچ راه حل واحدی نیز برای جلوگیری از خطا وجود ندارد. این تنها مسئولیت متخصصان بهداشتی نیست که در کاهش خطاهای دارویی مشارکت کنند لذا برای جلوگیری از بروز خطا در سالمندان باید اقداماتی یکپارچه از سوی متولیان بهداشتی و درمانی، صنعت داروسازی، بیمه ها، متولیان آموزشی، قانونگذاران، مراقبین و در نهایت خود سالمندان صورت پذیرد. این مطالعه تلاش کرد تا با ارائه راهکارهای مبتنی بر شواهد و مطابق با نظرات همه ذینفعان در زمینه مصرف دارو، سیاستگذاران بهداشتی را در تدوین و توسعه بهترین مداخلات کاهنده خطا یاری کند.