آینده پژوهی و تحلیل سیاست های پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان در ایران و ارائه ی گزینه های سیاستي
چکیده
چاقی کودکان و نوجوانان یکی از مهمترین چالش های بهداشتی قرن حاضر بوده و وجود سیاستهای موثر پیشگیری، می تواند در کنترل این معظل بهداشتی مفید واقع شود. تحلیل سیاستهای پیشگیری از چاقی در این گروه سنی و همچنین بررسی پیشرانهای موثر بر روند شیوع چاقی در آینده از طریق آینده پژوهی، می تواند مشکلات و همچنین فرصتهای موجود در خصوص این سیاست را برای محققین و سیاستگذاران شناسایی کرده و در سیاستگذاری های کلان کشوری مورد استفاده قرار گیرد. لذا، این مطالعه با هدف آینده پژوهی و تحلیل سیاست های پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان در ایران و ارائه ی گزینه های سیاستي انجام گردید.
روش ها
مطالعه حاضر یک مطالعه چند روشی با ترکیبی از روش های کیفی اکتشافی، مروری و کمّی بوده که در دو مرحله و چند گام صورت گرفت. در ابتدا، مطالعه مرور نظام مند و فرا تحلیل سیاستهای پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان و با بررسی در پایگاه های داده ای SCOPUS،PubMed وEmbase با اندازه اثر تغییر در نمایه توده بدن(BMI) و BMI-Z انجام گرفت. داده ها با استفاده از STATA مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند و مقادیر P کمتر از 05/0 از نظر آماری معنی دار تلقی شدند.
مرحله دوم مطالعه بر اساس رویکرد تحلیل سیاست با استفاده از چارچوب مثلث سیاستگذاری شروع شده و با متد های آینده پژوهی ادامه پیدا کرد. ابتدا مصاحبه نیمه ساختار یافته با 39 نفر ذینفع انجام شد. تحلیل محتوی، فرایند و ذینفعان بر اساس نتایج حاصل از مصاحبه ذینفعان، بررسی اسناد و متون و به صورت تحلیل موضوعی انجام گرفت. تحلیل زمینه سیاستی به ترتیب زیر اجرا شد: ابتدا مطالعه مروری نظام مند و فراترکیب موانع و تسهیل گرهای سیاست های پیشگیری از چاقی در کودکان و نوجوانان 0 تا 18 سال با بررسی در پایگاه های داده ای SCOPUS،PubMed و Google Scholarانجام گرفت. در ادامه، موانع و تسهیل گرهای موثر بر سیاستهای پیشگیری از چاقی در کودکان و نوجوانان در ایران در قالب پنل دلفی دو مرحله ای ( با 21 نفر در مرحله اول و 15 نفر در مرحله دوم ) شناسایی شد. سپس تحلیل SWOT انجام گرفته و تحلیل زمینه سیاستی بر اساس نتایج حاصل از مصاحبه، بررسی اسناد، متون، نتایج حاصل از تحلیل SWOT و نیز نتایج حاصل از مطالعه شناسایی موانع و تسهیل گرهای موثر بر این سیاستها و با استفاده از چارچوب مفهومی مطالعه و به صورت موضوعی تحلیل گردید. در ادامه جهت انجام آینده پژوهی، طی پنل دلفی دوم دو مرحله ای ( با 14 نفر در مرحله اول و 9 نفر در مرحله دوم) پیشرانهای موثر بر روند شیوع چاقی کودکان و نوجوانان در طی 10 سال آینده در ایران شناسایی و از نظر احتمال وقوع و شدت اثر، رتبه بندی شده و تحلیل تاثیر روند بر اساس داده های شیوع اضافه وزن و چاقی کودکان و نوجوانان در سطح ملی و نیز نتایج حاصل از پنل دوم دلفی با استفاده از نرم افزارR و اکسل انجام گرفت. در پایان پنل خبرگان با شرکت 7 نفر از خبرگان جهت ارائه گزینه های سیاستی به شکل مجازی تشکیل گردید. در طول مطالعه از نرم افزار Policymaker برای تحلیل ذینفعان و MAXQDA10 برای تحلیل موضوعی چارچوب مطالعه استفاده گردید.
یافته ها
در مطالعه مروری سیاستهای پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان، 64 مطالعه وارد آنالیز نهایی فراتحلیل گردیدند. نتایج مطالعه مروری نظام مند و فراتحلیل زیرگروه ها نشان دادند که سیاست های مدرسه محور در کودکان 10-5 ساله، در یک دوره کمتر از 2 سال با رویکردهای تغییر در رژیم غذایی و فعالیت بدنی توأماً، می توانند نتایج مطلوب تری در کاهش BMI و BMI-Z داشته باشند.
نتایج تحلیل سیاستها نشان داد که در ایران در برنامه های پیشگیری از چاقی به گروه کودک و نوجوان کمتر توجه شده و محتوی برنامه ایران اکو با توجه به ساختار جامعه ایرانی، کاملا بومی سازی نشده است. مشکلات و موانع ساختاری مانندکمبود نیروی انسانی، مالی، تجهیزات و امکانات، همکاری ناکافی سازمانهای ذینفع، اولویت رویکرد درمانی بر پیشگیری و سیاستگذاری های از بالا به پایین از چالش های مهم شناسایی شده بودند. موانع و تسهیل گرهای سطح ساختاری بیشترین موارد شناسایی شده در ایران و در مطالعه مروری شناسایی موانع و تسهیل گرهای سیاستهای پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان بودند. در طی مطالعه آینده پژوهی، هفت پیشران موثر بر روند شیوع اضافه وزن و چاقی کودکان و نوجوانان در ایران شناسایی شد که دو مورد از پیشران ها تاثیر گذار مثبت بودند که شامل: (1) بیماری کرونا و (2) گسترش وسیع آموزشگاه های فرهنگی، هنری و آموزشی آنلاین و پنج مورد از پیشران ها تاثیر گذار منفی بودند که شامل: (1):کنترل و محدود سازی محیط های چاقی زا در جامعه، مدرسه و خانواده، (2): تن سنجی اجباری دانش آموزان در تمام مقاطع تحصیلی به طور سالیانه در مراکز بهداشتی درمانی، (3): ادغام مداخلات آموزش تغذیه در برنامه های درسی در تمام مقاطع تحصیلی، (4): وضع مالیات بر اغلب مواد غذایی ناسالم و غذاهای آماده مصرف و (5): ایجاد محیط های ایمن و مناسب ورزشی برای کودکان و نوجوانان (در خیابانها، مدارس، پارکها و باشگاه های ورزشی) بودند. نتایج تحلیل نشان داد که بدون در نظر گرفتن پیشرانها، پیش بینی شد منحنی پایه شیوع اضافه وزن و چاقی از 40/23، در سال 1397 به 10/29 % در سال 1410، برسد ولی شیوع در سال 1410 با تاثیر پیشرانهای تاثیر گذار منفی به 57/19 % و پیشرانهای تاثیر گذار مثبت به 61/32% برسد. همچنین پیش بینی شد با اثر توأماً هفت پیشران موثر بر روند1410، شیوع اضافه وزن و چاقی در این گروه سنی، از 4/23% در سال 1397 به 07/23 در سال 1410 برسد. نهایتاً، بعد از تشکیل پنل خبرگان گزینه های سیاستی جهت پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان در ایران در چهار حیطه؛ نظام ارائه خدمات سلامت؛ مداخلات مدرسه محور، مداخلات تغییر ساختار جامعه و آگاهی و فرهنگ سلامت پیشنهاد گردید.
نتیجه گیری: سیاستهایی که در ایران برای پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان اتخاذ شده اند تا کنون موفق نشده اند تاثیر چشم گیری داشته باشند. توجه ناکافی به چاقی کودکان و نوجوانان در اسناد ملی و برنامه های سیاستگذاری کشوری از مهمترین مشکلات موجود در سیستم سلامت می باشد. در تدوین سیاستها نظر خواهی از ذینفعان اجرایی انجام نشده، داشتن رویکرد درمانی بر پیشگیری اولویت داشته و تمام عوامل زمینه ای و ساختاری لحاظ نشده است. کمبود نیروی انسانی، توجه ناکافی به واحد درسی تربیت بدنی در مدارس و استفاده نادرست از امکانات موجود در سازمانهای ذینفع مانند وزارت آموزش و پرورش و سازمان ورزش و جوانان و نیز وجود محیط های چاقی زا در جامعه از دیگر مشکلات شناسایی شده بودند.
موانع و تسهیل گرهای ساختاری شناسایی شده در سیاستهای پیشگیری و همچنین پیشرانهای موثر بر روند شیوع چاقی کودکان و نوجوانان در ایران می توانند در سیاستگذاریها و تصمیم گیریهای کلان سیاستی مورد توجه و استفاده قرار گیرند. انتظار می رود گزینه های سیاستی پیشنهادی در این پژوهش بتواند در سیاستگذاریهای کشوری جهت پیشگیری از چاقی کودکان و نوجوانان برای سالهای آتی مورد استفاده قرار گرفته و در کاهش شیوع چاقی در آینده موثر واقع شود.
كلمات كليدي: آینده پژوهی، چاقی، تحلیل سیاست، کودکان و نوجوانان، ایران