تدوین و طراحی الگوی جامع مراقبت ملی تغذیه سالمندان
Abstract
زمینه و اهداف: جمعیت سالمندان در سرتاسر جهان به سرعت در حال افزایش بوده و هر جامعه ای را با فرصت ها و چالش هایی روبرو ساخته است. با گذر زمان تقاضای این قشر برای مراقبت¬های اولیه سلامتی و به خصوص مراقبت¬های تغذیه¬ای جهت برخورداری از طول زندگی بیشتر و سالم¬تر افزایش می¬یابد. لذا هر جامعه-ای نیاز به برنامه¬ریزی و سیاست¬گذاری در حوزه تغذیه سالمندی دارد. مطالعه حاضر به منظور ارزیابی فرآیند خدمات تغذیه¬ای برنامه¬ی مراقبت ادغام یافته سلامت سالمندان در ایران و طراحی یک الگوی جامع مراقبت ملی تغذیه سالمندان انجام شد.
روش کار: پژوهش حاضر به صورت چندروشی و در چند مرحله انجام گرفت. ابتدا مطالعه مروری تطبیقی کشورهای منتخب (3 کشور توسعه یافته و 2 کشور با زمینه مشابه ایران) جهت استخراج ساختارها و الگوهای مراقبت¬ تغذیه سالمندان از طریق پایگا¬های اطلاعات بین المللی (PubMed, Scopus, Sciencedirect,Proquest)، ملی (SID, Magiran, Iranmedex) و همچنین وب سایت¬های نهادهای متولی امر سالمندان تا سال 2019 انجام شد. ارزیابی فرآیند خدمات تغذیه¬ای سالمندان موجود در مراکز جامع سلامت شهر تبریز با استفاده از دو پرسشنامه¬ محقق ساخته و با بررسی میزان رسانش و پیاده سازی اجزای برنامه، میزان مشارکت و رضایت گروه هدف و همچنین کیفیت و درستی اجرا و محیط برنامه، انجام شد. بدین منظور 256 فرد سالمند و 76 فرد ارائه دهنده خدمت از 32 مرکز جامع سلامت تبریز به روش نمونه گیری خوشه¬ای سه مرحله¬ای وارد مطالعه شدند. شکاف موجود بین ساختارها و الگوهای مراقبت تغذیه¬ای سالمندان در ایران و کشورهای مورد بررسی در مطالعه مرور تطبیقی، با روش کیفی تحلیل چارچوب تعیین شد. در نهایت به منظور طراحی الگوی جامع مراقبت ملی تغذیه سالمندان، 5 جلسه بحث گروهی متمرکز و 7 مصاحبه فردی نیمه ¬ساختار یافته تشکیل شد و نظرات صاحب نظران، به کمک نرم افزار MAXQDA نسخه 10 تحلیل گردید. الگوی پیشنهادی، توسط تیم پژوهشی تدوین شد و در ادامه به ¬کمک روش دلفی قابلیت اجرایی آن تعیین شد.
یافته¬ها: نتایج مطالعه مروری تطبیقی نشان داد که کشورهای دانمارک، آمریکا و ژاپن دارای الگوها و برنامه-های مراقبت تغذیه¬ای سالمندان جامع¬تری نسبت به کشورهای ایران، آرژانتین و ترکیه هستند. در این کشورها بخش خصوصی نقش پر رنگی در کنار بخش دولتی ایفا می¬کند. پوشش همگانی سلامت به عنوان ساختاری در جهت بسترسازی ارائه مراقبت¬های تغذیه، در کشورهای ایران و ترکیه نسبت به سه کشور ژاپن، آرژانتین و دانمارک نوپا است. تامین وعده¬های غذایی و خدمات پرستاری در منزل با هدف تاکید بر زندگی ¬کردن سالمند در منزل در کشورهای ژاپن و دانمارک ارائه می¬گردد. نتایج ارزیابی فرآیند خدمات تغذیه¬ای سالمندان نشان¬ داد که میزان رسانش و مشارکت گروه هدف برنامه به ترتیب 5/77% و 20% بود. میزان رضایت سالمندان نسبت به برنامه 5/58% گزارش شد. میزان پیاده¬سازی برخی از اجزای برنامه شامل جلسات گروهی آموزش تغذیه، جلسات فعالیت فیزیکی، اطلاع رسانی از طریق تماس تلفنی، پیگیری، نصب پوسترها در معابر، مکمل-یاری ویتامین D و مکمل¬یاری کلسیم و مولتی ویتامین به ترتیب 9/83%، 5/5%، 3/59%، 24%، 7/18%، 7/24% و صفر درصد به دست آمد. کیفیت و درستی اجرای بسیاری از بخش¬های برنامه از میزان بالایی برخوردار بود. هم¬چنین تعدد وظایف، کمبود حمایت¬های مالی و دسترسی پایین سالمندان به خدمات از موارد استخراج شده در محیط برنامه بود. شکاف¬های موجود در ساختارها و الگوهای مراقبت تغذیه سالمندان در ایران نسبت به کشورهای مورد بررسی شامل عدم تخصیص بیمه به خدمات ویژه مختص سالمندی، عدم کفایت پوشش همگانی سلامت، تخصیص بودجه ناکافی و خدمات مراقبت تغذیه¬ای سالمندی ناکارآمد بود. نتایج تحلیل¬های کیفی حاصل از جلسات بحث گروهی و مصاحبه¬ها در قالب 8 طبقه، 32 درون¬مایه اصلی و 191 درون¬مایه فرعی دسته ¬بندی گردید. الگوی پیشنهادی ارائه¬ی مراقبت¬های ملی تغذیه سالمندان دارای اجزای مختلفی شامل درون¬داد (شورای ملی سالمندان، سازمان¬های ستادی و محیطی و مراکز ارائه¬ی خدمات)، فرآیند (نهاد پایش و ارزشیابی، پژوهش و توسعه خدمات، ارائه خدمات) و برون¬داد (اهداف خدمات و اهداف غایی) بود. در نهایت، مطالعه دلفی الگوی طراحی شده، با کسب شاخص روایی محتوای 69/0 و کاپای تعدیل یافته 66/0 نشانگر قابلیت اجرایی "خوب" در نظام سلامت ایران بود.
نتیجه¬گیری: مطالعه حاضر، رویکردی فرآیندی و سازمانی را مدنظر قرار داده و با بهره¬گیری از اصول و مبانی استاندارد ارائه خدمات تغذیه¬ای سالمندان و رواسازی آن¬ها به کمک دیدگاه¬های صاحب¬¬نظران، متولین و متخصصین تغذیه و سالمندی، الگوی مناسبی را ارائه نموده ¬است. در واقع الگوی مدون و هماهنگ پیشنهاد شده، اهداف و منابع را تنظیم نموده و بر روند خدمات نظارت دارد که می¬تواند راه¬گشای تحقیقات آتی در مسیر ارائه¬ی خدمات مراقبت تغذیه¬ای سالمندان باشد. به¬ منظور تهیه برنامه عملیاتی و پیاده¬سازی آن، می¬توان الگوی پیشنهاد شده را به سطوح تصمیم گیرنده و اجرایی کشور تقدیم نمود.