طراحی و روان‌سنجی پرسشنامه اندازه‌گیری میزان ناپسندی سیگار و قلیان در نوجوانان: یک متد تلفیقی با طرح اکتشافی متوالی
Abstract
مقدمه و هدف: با توجه به روند افزایشی مصرف سیگار و قلیان در نوجوانان ایرانی و از طرفی شواهد موجود در زمینه ارتباط ناپسندی با گرایش نوجوانان به مصرف سیگار و قلیان و نیز نبود ابزار مناسب برای اندازه¬گیری آن¬ها، در مطالعه حاضر، هدف این است که پرسشنامه مناسبی برای اندازه¬گیری قباحت (ناپسندی) سیگار و قلیان در دانش¬آموزان ¬(نوجوانان) ساخته شود تا بتوان با اندازه¬گیری ناپسندی سیگار و قلیان، از گرایش نوجوانان و جوانان به مصرف آن¬ها پیشگیری کرده و درنتیجه میزان مصرف سیگار و قلیان در کشور را کاهش داد.
مواد و روش‌ها: مطالعه حاضر، یک مطالعه ترکیبی با طرح اکتشافی متوالی¬Mixed-method) with Sequential Exploratory Design) است که در سال¬های 97-1396 با هدف طراحی پرسشنامه¬ اندازه¬گیری ناپسندی سیگار و قلیان در نوجوانان شهر تبریز انجام گرفته است. مرحله اول مطالعه، یک مطالعه کیفی با رویکرد تحلیل محتوا می¬باشد. در بخش کیفی، برای تبیین مفهوم ناپسندی و طراحی گویه¬های پرسشنامه¬های ناپسندی سیگار و قلیان، مصاحبه نیمه¬ساختاریافته با 18 دانش‌آموز و مصاحبه به روش بحث ¬گروهی (FGD) Focus Group) (Discussion با 13 دانش¬آموز (گروه¬های 4-5 نفره) انجام گرفت. در مرحله دوم مطالعه، ویژگی‌های روان‌سنجی پرسشنامه¬ها با بهره¬گیری از روایی صوری، روایی محتوا، روایی سازه، اعتبار پیش‌بین، همسانی درونی و ثبات مورد بررسی قرار گرفت.
یافته¬ها: تحلیل محتوای داده¬های حاصل از مصاحبه¬های انجام شده، به تبیین مفهوم ناپسندی کشیدن قلیان از دیدگاه دانش¬آموزان در سه سطح (Theme) بار ارزشی منفی رفتار قلیان¬کشیدن و افراد قلیانی در جامعه، نگرش منفی نسبت به افراد قلیانی و خانواده آن‌ها و پیامدهای کشیدن قلیان؛ و تبیین ناپسندی سیگار در سه سطح ارزش‌گذاری منفی جامعه به سیگارکشیدن و افراد سیگاری، نگرش منفی نسبت به افراد سیگاری و پیامدهای کشیدن سیگار منجر شد. پرسشنامه¬های ناپسندی قلیان و سیگار از یافته¬های حاصل از تحلیل داده-های کیفی (مصاحبه و جملات دانش¬آموزان در مورد ناپسندی قلیان و سیگار)، به¬ترتیب با 21 و 22 سؤال طراحی شدند. در بعد روایی صوری و محتوای کیفی، متخصصان نظرات اصلاحی داشتند که در پرسشنامه‌ها اعمال گردید و نتایج کیفی روایی صوری و محتوا مورد تأیید قرار گرفت. در تحلیل عاملی اکتشافی، نتایج تحلیل داده‌ای آزمون کیزر میرالکین (KMO) با 93/0 برای پرسشنامه ناپسندی سیگار و 95/0 برای پرسشنامه ناپسندی قلیان و معناداری آزمون کرویت بارتلت 001/0>P نشان داد که داده¬ها برای تحلیل عاملی مناسب هستند. تحلیل عاملی تأییدی نشان داد که نسبت χ2/dfبرای ساختار چهار عاملی پرسشنامه ناپسندی قلیان، 792/3 و ساختار 5 عاملی پرسشنامه ناپسندی سیگار،911/3 است و شاخص‌های برازندگی برای مدل ساختاری ناپسندی قلیان¬ (88/0= GFI، 85/0 =AGFI، 88/0=NFI، 91/0=IFI، 91/0=CFI، 87/0= RFI، 070/0= RMSEA) و ناپسندی سیگار ( 88/0= GFI ، 85/0 =AGFI، 87/0=NFI، 90/0=IFI، 90/0=CFI، 85/0= RFI، 072/0= RMSEA) رضایت‌بخش هستند.
مقادیر حداقل و حداکثر آلفای کرونباخ و شاخص همبستگی درون¬¬خوشه‌ای (ICC) برای سازه‌های پرسشنامه ناپسندی قلیان به¬ترتیب (81/0 و 93/0) و (79/0 و 92/0) و برای سیگار به¬ترتیب ( 77/0 و 90/0) و (80/0 و 91/0) بود. مطابق نتایج استخراج‌شده از اندازه‌گیری ناپسندی و نیز رفتار مصرف سیگار و قلیان در دانش¬آموزان، میان ناپسندی مصرف سیگار و قلیان و رفتار مصرف آن‌ها در دانش آموزان ارتباط وجود دارد و این ارتباط از لحاظ آماری معنی¬دار است (001/0> P).
نتیجه‌گیری: پرسشنامه‌های طراحی‌شده دارای روایی و پایایی مناسبی بوده و می‌توان گفت این پرسشنامه‌ها به‌منظور اندازه¬گیری ناپسندی مصرف سیگار و قلیان در نوجوانان ایرانی ابزاری مناسب و قابل استفاده در پژوهش‌های آینده است.